Eenmaal aangekomen bij de lagere berghellingen en de valleien daartussen beginnen het water te kalmeren. De stromende beken worden dieper en verbreden zich tot sterke, snel stromende rivieren die nog slechts sporadisch in wanorde en chaos terugvallen als ze in rotskloven en stroomversnellingen terechtkomen. Die rivieren vormen hun omgeving net zozeer als ze erdoor worden vormgegeven. Waar ze door woestijnen stromen is er weelderig leven aan hun oevers; waar ze door oeroude hoogvlaktes gaan snijden ze diepe, beschaduwde kloven uit; en waar ze de lager gelegen velden bereiken deponeren ze rijke, zware, vruchtbare sedimenten. Maar het water zelf – hoewel een deel ervan wordt weggeleid, gevangen en geabsorbeerd tijdens deze reis – stroomt voort, door de zwaartekracht gedreven om de laagste plaats te bereiken die het vinden kan.
Verwachtingen, verhalen en keuzes zijn een paar van de superkrachten die we kunnen gebruiken om ons leven richting, doel en betekenis te geven. Maar zoals alle krachten komen ook deze superkrachten met nadelen, risico’s en consequenties waar we ons bewust van moeten zijn voor we ze gebruiken. Geen enkele kracht die de moeite waard is kan uitsluitend voor goede doelen gebruikt worden; alle krachten hebben duistere en ongewenste neven-effecten, vooral als ze zonder onderscheid worden ingezet. Dat betekent niet dat we beter kunnen ophouden ze te ontwikkelen, zeker niet, maar het betekent wel dat we de valkuilen en schaduwkanten moeten leren begrijpen, leren hoe die te vermijden en hoe ze zo vroeg mogelijk te herkennen, zo dat we op tijd in kunnen grijpen.
Krachten gebruiken houdt in dat we opzettelijk de wereld naar onze hand proberen te zetten. De wereld veranderen – al is het maar een beetje – roept weerstand op. De wereld zelf heeft een eigen traagheid: het kost energie om de status quo te overwinnen omdat die status quo vaak de meest stabiele toestand is op dat moment. En als de wereld eenmaal begint te bewegen zullen meer en meer mensen dat opmerken, waardoor hun eigen persoonlijke weerstand opgeroepen wordt. Die mensen vinden waarschijnlijk vaak dat de wereld best OK is en zijn niet automatisch blij met onze pogingen dingen te veranderen.
Een absoluut noodzakelijke stap in onze reis is er voor te zorgen dat we niet onbewust andere mensen schade berokkenen. Hoe meer we onze krachten ontwikkelen, hoe belangrijker zo’n ethische basis-houding wordt. We kunnen niet altijd vermijden andere mensen pijn te doen; de wereld is te groot en te complex om precies alle consequenties van onze acties vooraf te kunnen inzien. Maar zodra we ons bewust worden of zelfs maar vermoeden dat onze acties andere mensen negatief beïnvloeden is het tijd om wat langzamer aan te doen, na te denken, en te overwegen of er geen andere manier is om verder te gaan.
Die ethische houding is ook belangrijk voor ons eigen welzijn, niet alleen om anderen te beschermen. Voor mij is de motivatie voor persoonlijke groei het kunnen creëren van een meer vervullend en bevredigend leven. Voortdurende vervulling en geluk kunnen alleen ontstaan als we ons bekommeren om andere mensen en een positieve bijdrage in hun leven proberen te hebben. Dat is de fundering voor de sociale kant van ons emotionele systeem. Andere mensen benadelen om er zelf beter van te worden geeft misschien even voldoening maar op den duur zal die voldoening afnemen en in iets veel minder positiefs veranderen.
We zijn allemaal deel van het sociale netwerk en ons welzijn is onlosmakelijk verbonden met het welzijn van de groepen waar we bijhoren. We moeten daarom altijd de wijdere context beschouwen op onze persoonlijke queeste. En het zo af en toe gewoon verkeerd doen. Daar is niets mis mee. We kunnen tenslotte niet verwachten altijd die hele context in kaart te hebben of correct te interpreteren. Maar zodra we ons bewust worden van schade of pijn, veroorzaakt door onze acties, moeten we stoppen, nadenken en bijstellen. Dat is hoe we leren en groeien als mens.
Laten we daarom eens kijken naar elk van de krachten waar ik eerder over geschreven heb en onderzoeken hoe we ze veiliger en effectiever zouden kunnen inzetten. Hoewel de schaduwzijdes nooit compleet zullen verdwijnen is bewustzijn meer dan het halve werk. Voorzien van de juiste waarschuwingen en aanwijzingen zijn we dan klaar om op pad te gaan en ons lot in eigen hand te nemen.
De Last van Verwachtingen
Verwachtingen zijn een sterke kracht die bepalen hoe wij met de mensen om ons heen omgaan. Onze instinctieve neiging om aan die verwachtingen te voldoen is sterk en duwt ons in de richting waar anderen ons verwachten te zien. Als die verwachtingen toevallig overeenkomen met onze eigen ideeën en levensdoelen is het absoluut mogelijk om gelukkig en tevreden precies te doen wat er van ons verwacht wordt. Maar als ze niet overeenstemmen worden die verwachtingen, in plaats van ondersteuning, een tegenkracht die ons wegduwt van het leven dat we willen leiden en de doelen die we ons gezet hebben. Niet afgestemde verwachtingen zijn een zware last: een niet aflatende kracht waar we ons voortdurend doorheen moeten worstelen om vooruit te blijven komen.
Het goed afstemmen van die verwachtingen is echter maar een deel van de oplossing. Hoewel goed afgestemde verwachtingen ons enorm kunnen steunen in onze ontwikkeling, kunnen we nog steeds tegen factoren in de echte wereld aanlopen waar we weinig of geen directe invloed over hebben. We kunnen de natuurwetten niet negeren or veranderen, bijvoorbeeld, en zelfs aan de wetten van de maatschappij waarin we leven kunnen we niet zomaar ontsnappen. We hebben dan wellicht het bijna ongelimiteerde vermogen om te leren en te groeien, maar we worden ook geboren met een unieke combinatie van talent en aanleg waardoor het niet persé waar is dat we alles kunnen worden wat we maar willen. Iemand die toon-doof is wordt waarschijnlijk geen muzikaal genie, en een klein, iel persoon is niet bepaald geschikt om een zwaargewicht boxer te worden. Wanneer onze eigen verwachtingen, al dan niet gesteund door anderen, onrealistisch worden of onze daadwerkelijke situatie en ware potentieel negeren kan dat een zware last voor ons zijn en ons veel stress opleveren.
Maar er is hier een diepere les uit te leren; een les die bewustzijn, zelfkennis en een hoeveelheid ‘out-of-the-box’ denken vereist. De eerste les is dat als we ons bewust worden van de last die verwachtingen op ons leggen (die van onszelf of van onze omgeving) en we inzien dat onze stress het gevolg is van de onrealistische aard van die verwachtingen we niet meteen die verwachtingen moeten verwerpen. Het is dan misschien niet mogelijk om precies aan die verwachtingen te voldoen, maar misschien is er een manier om onze ambities anders te vorm te geven. Mogelijk is er een manier om de reis voort te zetten en het uiteindelijke doel voor ogen te houden door onze aannames over en interpretaties van dat doel te veranderen, in plaats van het doel helemaal op te geven. We kunnen misschien geen vogels worden (tenzij de genetica ineens een gigantische sprong vooruit maakt) maar er zijn veel manieren om te leren vliegen. We leren misschien nooit een muziekinstrument te bespelen, maar wellicht kunnen we een hele nieuwe manier van muziek produceren uitvinden. We moeten deze vuistregel onthouden wanneer we de verwachtingen waar we onder lijden onderzoeken: als ze onmogelijk lijken, onrealistisch of vol tegenstrijdigheden moeten we allereerst de aannames onderzoeken die we over die verwachtingen hebben. In de meeste gevallen wordt het grootste deel van onze stress veroorzaakt door de limiterende of tegenstrijdige aannames die we zelf hebben over de vorm waarin we aan onze verwachtingen denken te moeten voldoen, en niet zozeer door de aard van de verwachtingen zelf.
—
Een subtielere, maar niet minder volhardende, schaduwzijde van verwachtingen komt voort uit onze neiging onze situatie te vergelijken met de idealen die in onze verwachtingen besloten liggen. Vrijwel altijd valt die vergelijking in ons nadeel uit. De werkelijkheid is nooit volmaakt en hoe idealistischer de verwachtingen zijn waarmee we onszelf vergelijken, hoe meer ons verstand ons zal vertellen dat we een mislukking zijn omdat we niet eens aan onze eigen verwachtingen kunnen voldoen.
De wereld voldoet niet altijd aan onze verwachtingen – (c) Bard 2003
Die teleurstellende vergelijking is een constante bron van lijden en verdriet in de wereld, hoewel het in feite slechts een spelletje is dat ons verstand met ons speelt. Verwachtingen, hoe krachtig ook, zijn niet de werkelijkheid en moeten ook nooit als absoluut gezien worden. Ze zijn een richting, een kracht om ons te helpen dichter bij ons doel te komen. We halen dat doel misschien nooit, maar dat is niet belangrijk. Zolang we dichterbij blijven komen zijn we op de goede weg, en daar gaat het feitelijk om: de reis is belangrijker dan het arriveren. Onze verwachtingen gebruiken om ons vooruit te helpen komen zonder dat we ons er gek door laten maken vereist dat we een mentaal evenwicht vinden tussen ons onverzettelijk vasthouden aan het nastreven van onze idealen en tegelijkertijd ons emotioneel distantiëren van het daadwerkelijk bereiken daarvan. Het is niet dat we onze doelen niet willen bereiken, verre van, maar dat we vrede hebben met het idee ze net niet te halen, zolang we maar de voldoening voelen van er dichterbij te komen en ons meer en meer in harmonie te voelen met ons ideale verhaal en de reis daarnaartoe.
—
Tot slot is het belangrijk te onthouden dat verwachtingen, net als het leven, niet statisch zijn. Ze evolueren door de tijd heen door een combinatie van wat we zelf doen – onze woorden en daden – en hoe anderen daar weer op reageren, in de vorm van roddels, nieuwe verhalen en interpretaties. Elke keer dat wij ons begeven in de sociale ruimtes waar we deel van zijn worden bestaande verwachtingen getest en bijgesteld.
Verwachtingen moeten we daarom voortdurend onderhouden. Om op koers te blijven moeten we zorgen dat de verwachtingen die ons voortdrijven nog steeds overeenkomen met onze gewenste reis en bestemming. Als dat niet meer het geval is moeten we in actie komen om dat te corrigeren. Dit betekent dat we voortdurend moeten blijven observeren hoe anderen met ons omgaan en hoe wijzelf daarop reageren, om op die manier een goed idee te hebben van wat er werkelijk van ons verwacht wordt. En dan moeten we die informatie gebruiken om de verwachtingen die anderen van ons hebben bij te stellen om ongewenste veranderingen zo vroeg mogelijk te minimaliseren, voordat ze al te diep genesteld zijn in het bewustzijn van de mensen om ons heen.
Net als ons streven om het gat tussen onze verwachtingen en de werkelijkheid zo klein mogelijk te maken, is ook het afstemmen van wat anderen van ons verwachten een spel zonder einde. En net als het feit dat het niet kunnen bereiken van perfectie ons niet moet tegenhouden ernaar te blijven streven, zo moet ook het feit dat we onmogelijk alle verwachtingen die anderen over ons hebben in ons voordeel kunnen ombuigen ons er niet van laten weerhouden toch constant te blijven werken aan een betere afstemming daarvan. Laten we dit deel van het proces zien als een dans die we aangaan met de mensen in onze sociale cirkels: een dans op muziek die we gezamenlijk maken, met stappen en bewegingen die we samen uitvinden terwijl we aan het dansen zijn. Onderdeel van onze sociale natuur is onze vaardigheid ons met elkaar te synchroniseren door samen sociale activiteiten te ondernemen. Het afstemmen van collectieve verwachtingen maakt hiervan op subtiele wijze gebruik. Op dezelfde manier dat we van het dansen kunnen genieten om het dansen zelf, kunnen we het onderhouden van verwachtingen leren waarderen als een activiteit die onze levens verrijkt en energie geeft aan onze reis.
Op hun weg naar beneden komen de kleine waterstroompjes elkaar tegen en combineren zich tot grotere stromen, hun krachten zodanig toenemend dat ze nu obstakels opzij kunnen duwen of met zich meeslepen op hun reis. Het water verandert van kristalheldere en zacht babbelende beekjes in met zand en modder gevulde, zwaar stromende rivieren en wild kolkende stroomversnellingen. Het geluid van het voortjagende water is nu luid genoeg om alle andere geluiden te overstemmen. De berghellingen worden echoputten voor de vele stemmen van het water en de lucht zelf wordt bijna zichtbaar verstoord door het constante geraas dat de stromen produceren op hun zoektocht naar de snelste manier om de valleien onderaan de bergen te bereiken.
Het kunnen maken van keuzes is een fundamenteel menselijke eigenschap. Wij maken voortdurend keuzes. Iedere handeling of niet-handeling is een keuze. Iedere reactie, of het uitblijven daarvan, is een keuze. We kunnen het kiezen niet vermijden: uitgerust als we zijn met onderscheidingsvermogen en het vermogen beslissingen te nemen, zijn we iedere keer dat we ons bewust worden dat er een keuze te maken is tevens gedwongen te kiezen. Zelfs kiezen niet te kiezen is natuurlijk een keuze. Keuze is onvermijdelijk.
De onvermijdelijkheid van keuzes kan vaak als een last aanvoelen. Het betekent dat we niet zomaar erop los kunnen leven, onze impulsen volgen en de gevolgen negeren. Omdat we de macht hebben te kiezen zijn we, onontkoombaar, verantwoordelijk voor de gevolgen van de keuzes die we maken (of vermijden). We voelen ons dan ook niet zelden schuldig wanneer dingen niet zo uitpakken als we verwachtten en onze keuzes (wellicht onbedoeld) onszelf en andere mensen tot last zijn of zelfs schade toe brengen. Schuld is echter een negatieve emotie die ons niet meer maar minder verantwoordelijk maakt voor de consequenties van onze acties, omdat schuld ons neigt te verlammen. In plaats van onze acties te beschouwen en de gevolgen zo objectief mogelijk te beoordelen, om dan te reageren op een manier die het positieve maximaliseert en het negatieve minimaliseert, raken we door onze schuldgevoelens vaak zo geobsedeerd door het negatieve dat we helemaal niet meer reageren.
Het mooie van keuzes, en een tegengif tegen schuldgevoelens, is ons te realiseren dat hoewel we het onmogelijk altijd goed zullen doen en nooit compleet kunnen vermijden dat we schade aandoen met de keuzes die we maken, we tevens altijd de macht en de mogelijkheid hebben de volgende keer betere keuzes te maken. Keuzes stellen ons in staat te leren van onze vergissingen en te blijven werken aan het verbeteren ervan. En iedere keer dat we een bewuste keuze maken om het dit keer beter te doen groeit ons vermogen om op een positieve manier aan de wereld bij te dragen. Een positieve bijdrage waar we zelf voor kiezen.
Bewuste keuzes zijn die momenten waarop we even stilstaan, de toestand in ogenschouw nemen, om vervolgens doelgericht verder te gaan, in bewuste harmonie met onze overtuigingen, aspiraties en doelen. Zulke keuzes worden toekomst-bepalende momenten: veel van de de schier oneindige veelheid van wat mogelijk was voor we kozen valt ineens weg, en behoort niet langer tot de mogelijkheden. Onze keuze reduceert de oneindige complexiteit. Die overigens nog steeds oneindig complex blijft – dat is nu eenmaal een eigenschap van het oneindige – maar we hebben het gesnoeid en ingeperkt; omgebogen – hoe subtiel ook – naar onze eigen smaak en verlangens.
Wat deze macht vele malen sterker maakt is wanneer onze keuzes niet alleen bewust maar ook consistent zijn. Consistente keuzes maken betekent niet dat we altijd precies hetzelfde kiezen, maar dat we onze keuzes baseren op een set van principes of een raamwerk voor hoe we keuzes maken. Op die manier worden onze keuzes een vormende kracht met toenemende invloed en uitwerking. Een reeks van kleine maar consistente keuzes zijn als de duwtjes die we een schommel geven: ze zijn misschien niet al te krachtig op zichzelf, maar als we ze goed timen en nauwkeurig richten bouwen ze momentum op totdat ze de schommel ver en hoog doen uitzwaaien.
Iedere keuze brengt ons ergens anders – (c)Bard 2016
De verhalen waar we de vorige blog over spraken vormen een krachtig raamwerk voor het maken van consistente keuzes. Het gebruik maken van ons eigen verhaal op deze manier geeft ons twee belangrijke gereedschappen om mee te werken:
Het geeft ons een raamwerk om de keuzes die we maken te evalueren. Voor iedere optie kunnen we ons afvragen: “Helpt dit me verder op mijn weg, of leidt het me er vandaan?” Meestal is het mogelijk door een keuze te meten aan ons levensverhaal een rangorde te maken van onze opties in volgorde van afstemming met dat verhaal.Het lijkt logisch om vervolgens de best afgestemde optie te kiezen. Maar het is geen slecht idee om eerst een realiteits-controle uit te voeren om te zien of er geen consequenties of neven-effecten aan de meest voor de hand liggende optie verbonden zijn. In het algemeen, echter, kunnen we stellen dat de best afgestemde optie de voorkeur heeft, tenzij er duidelijk ongewenste kanten aan kleven.
Het geeft ons een manier om de uitkomst van onze keuzes te evalueren door onszelf regelmatig af te vragen: “Boek ik vooruitgang op mijn levensreis? Zie ik verbeteringen of voortgang in die gebieden die het meest relevant voor mij en het levensverhaal waar ik mij aan heb toegewijd zijn?”
Zelfs als onze keuzes niet onmiddellijk leiden tot de gewenste uitkomst – en dat doen ze meestal niet, omdat het terrein dat voor ons ligt grotendeels onbekend is en we het moeten verkennen en ervan leren voor we beter kunnen worden in het maken van de juiste keuzes – met ons verhaal om ons te leiden kunnen we bewuste keuzes blijven maken en zo onszelf toestemming geven de auteurs te worden van ons eigen levensverhaal, de regisseur van ons eigen drama, en tevens daarin de belangrijkste acteur of actrice.
Dat is de macht van keuzes: de wereld vormgeven naar ons beste vermogen om haar te laten samenvallen met het verhaal dat we willen leven, in plaats van machteloze, passieve passagiers en toeschouwers te blijven van een wereld die aan ons voorbij gaat.
De Draak en de Fenix 